Đặc điểm loại kiến ba khoang đuôi nhọn       
Thời gian qua, một loại côn trùng xuất hiện, tấn công làm phiền hà trong sinh hoạt và gây bệnh viêm da cho người dân ở một số địa phương có tên gọi là kiến ba khoang đuôi nhọn, tên khoa học là Paederus fuscipes curtis (Staphylinidae, Coleoptera). Loại côn trùng này có hình dạng giống như hạt thóc với kích thước dài từ 1 đến 1,2 cm; ngang từ 2 đến 3 mm; có nhiều khoang với màu sắc khác nhau trông gần giống các loại kiến thông thường. Kiến ba khoang còn có các tên gọi khác theo tiếng từng địa phương như kiến hoang, kiến kim, kiến lác, kiến gạo, cằm cặp, kiến nhốt, kiến cong...   
Kiến ba khoang trưởng thành rất thích bay vào chỗ có ánh sáng và ánh đèn ban đêm. Thân chúng có từng khoang màu đen và màu da cam với đầu màu đen. Râu dài hình sợi chỉ, chân chạy nhanh, cánh ngắn đến nửa thân mình, cuối bụng nhọn có hai đuôi nhỏ. Kiến ba khoang có thể bò trên mặt nước, thích ăn côn trùng bọ hóng, thường bay vào ánh đèn ban đêm ở trong nhà. Kiến trưởng thành có thể sống trong thời gian vài tháng và sinh sản ra khoảng từ 2 đến 3 thế hệ mỗi năm. Loại kiến ba khoang thường tồn tại trong giới tự nhiên, khi có điều kiện thuận lợi sẽ phát triển, xuất hiện, tấn công làm phiền hà cho sinh hoạt của con người và gây bệnh viêm da.
Vào mùa mưa, chúng thường di trú đến sống ở nơi khô ráo như các loài kiến khác. Đặc điểm của kiến ba khoang xuất hiện vào đầu mùa mưa khi có độ ẩm cao, nhất là sau các đám mưa lớn đầu mùa. Chúng thường sống trong ruộng lúa, ăn rầy nâu, rất thích ánh sáng đèn ban đêm nên thường bay vào đèn cùng với loại rầy nâu; đặc biệt ở những nơi có nhiều ruộng lúa bao quanh. Thời gian qua, loại kiến ba khoang xuất hiện rầm rộ ở một số nơi trên cả nước làm phiền hà trong sinh hoạt và gây nên bệnh viêm da cho người dân ở khu chung cư Bình Khánh, quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh; khu tái định cư Hương Sơ, khu ký túc xá sinh viên Trường Bia, thành phố Huế; khu tập thể công nhân nhà máy Scavi, huyện Phong Điền; Trung tâm Giáo dục Quốc phòng thị xã Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên Huế... Tại Hà Nội, kiến ba khoang cũng phát triển, xuất hiện ở khu dân cư gần cánh đồng Ngọc Thụy; chung cư Đặng Xá, Gia Lâm; khu tập thể Khương Thượng, Đống Đa; khu chung cư Ngọc Khánh; khu chung cư Nhân Hòa Trung Chính; khu chung cư Mễ Trì... Vấn đề này làm cho cộng đồng người dân hoang mang, lo lắng như dư luận xã hội đã từng lo lắng, hoang mang một thời gian trước đây đối với sự xuất hiện của loại côn trùng bọ xít hút máu người.    
Kiến ba khoang trưởng thành có thể sống vài tháng và sinh sản ra khoảng 2 đến 3 thế hệ mỗi năm. Con cái có độc tố pederin (C24H43O9N, còn được gọi là cantharidin, thuộc loại alkaloid) chứa trong một đôi tuyến ở phần cuối bụng với tác dụng bảo vệ trứng khi đẻ khỏi bị các loài sinh vật khác tấn công để ăn trứng. Vì vậy nếu kiến ba khoang đậu bám vào người, bị đập chết và chà xát hoặc va chạm mạnh thì độc tố trên cơ thể kiến có thể tiết ra ngoài, dính vào da người gây nên cảm giác cháy da, đau đớn, viêm tấy...
Độc tố pederin có độc tính gấp 12 đến 15 lần nọc rắn hổ. Các nhà khoa học cho rằng khi kiến đã chết khô và để trong vòng 8 năm thì độc tính này vẫn còn tồn tại. Pederin có tính xuyên thấm qua da, đây là độc chất tự nhiên có hiệu lực như chất chống ung thư và virus. Độc tố là phương tiện phòng vệ chống lại động vật khác tấn công và ăn chúng như loại nhện. Pederin không được tạo ra từ bản thân của loại kiến ba khoang mà do vi khuẩn nội cộng sinh trong chúng là Pseudomonas aeruginosa sản xuất nên. Khi kiến ba khoang bu bám trên da, nếu bị đập và giết chết; độc tố pederin sẽ tiếp xúc với da và sau đó nó gây nên viêm da nặng. Nếu không rửa sạch tay ngay thì vô tình sẽ làm độc tố pederin từ tay dính vào chỗ khác trên cơ thể gây viêm da lan rộng.

 
Cận cảnh kiến ba khoang (ảnh: Infonet)

Tại sao kiến ba khoang bây giờ mới xuất hiện nhiều
Về lĩnh vực nông nghiệp, loại kiến ba khoang thường ăn các loài côn trùng, sâu bọ, rầy nâu... gây hại mùa màng nên chúng là loài côn trùng có ích và không phải là đối tượng cần phải hủy diệt. Kiến ba khoang thường phát triển, xuất hiện vào mùa thu, phù hợp với thời gian của dịp thu hoạch vụ mùa lúa. Thời điểm này chúng hoạt động với mật độ cao hơn so với các tháng trong năm. Đặc điểm sinh lý, sinh thái của loài kiến ba khoang là thường sống ở ngoài đồng ruộng, bờ cây, bụi cây và đẻ trứng trên các lá cây. Tuy vậy thực tiễn ghi nhận thời gian qua, loài kiến ba khoang xuất hiện ở những khu chung cư, cư xá, ký túc xá, khu định cư, nhà tập thể cao tầng do chúng bị thu hút bởi ánh sáng đèn điện vào buổi tối nên bay vào trú đậu. Ngoài ra, kiến ba khoang trú ẩn ở những vùng đất trống, gần các cánh đồng có nhiều ruộng lúa sẽ nhờ sức gió có thể bay được lên cao và đột nhập vào các phòng ở trên tầng cao của khu chung cư, ký túc xá, cư xá, nhà tập thể, khu tái định cư có người dân đang sinh sống để gây ảnh hưởng. Sau khi bay được vào phòng ở của các nhà cao tầng, chúng sẽ rụng cánh và trú đậu luôn tại đó giống như đặc điểm loại côn trùng mối bay vào nhà có ánh sáng đèn điện và rụng cánh, trú ẩn khi tách đàn. 
 

Khu tái định cư Hương Sơ, TP Huế (ảnh internet)
Kiến ba khoang gây bệnh viêm da
Ngoài việc gây phiền hà trong sinh hoạt, kiến ba khoang có thể gây viêm da từ mức độ nhẹ đến nặng tùy theo độc chất pederin hiện diện trên cơ thể kiến xâm nhập qua da. Vị trí viêm da thường xảy ra ở vùng đầu, mặt, cổ, tay, chân, hông, lưng... Nếu tay bị dính chất độc pederin khi đập kiến, chà xát và sờ vào mắt có thể làm bỏng mắt, kết mạc, giác mạc, võng mạc... Triệu chứng phồng rộp da, nổi mụn nước ngoài da có thể xuất hiện sau khi tiếp xúc với độc tố pederin từ 12 đến 36 giờ. Nếu không được điều trị kịp thời, tình trạng viêm nhiễm sẽ tiến triển sang dạng loét. Các vết loét có nhiều hình dạng khác nhau như đường dài thẳng, hình chữ y, hình tròn, hình đa giác... tùy theo động tác khi ta thực hiện việc đập, giết và chà xát kiến trên da.
Tình trạng viêm da có thể có dạng tổn thương giống bệnh zona do nhiễm herpes zoster, đôi khi còn giống như eczema hepeticum với tổn thương viêm da bóng nước đã khô. Nếu độc tố pederin dính ở tay nhưng vô tình sờ đến mắt và dính chất độc vào mắt sẽ gây nên triệu chứng viêm phần mềm quanh mắt, kết mạc mắt; có trường hợp bị mù mắt tạm thời. Nếu được phát hiện, điều trị kịp thời; sau một tuần triệu chứng bệnh sẽ khỏi nhưng cũng có trường hợp đã để lại nốt sẹo đỏ sau nhiều tháng mới hết. Tình trạng này trên thực tế đã xảy ra tại khu vực cư xá, ký túc xá sinh viên, học sinh của trường học; trại lính ở một số quốc gia như Trung Quốc, Ấn Độ... Loại kiến ba khoang xâm nhập, tấn công vào ban đêm do các cơ sở này thường dùng ánh sáng đèn điện neon để thắp sáng và loại ánh sáng này có khả năng thu hút kiến trưởng thành bay đến. 

 
Viêm da do độc tố pederin của kiến ba khoang (ảnh internet)
Kiến ba khoang... khoan lo sợ
Thực tế không phải loại kiến ba khoang cắn, đốt người gây bệnh viêm da mà chính độc tố pederin có trên cơ thể kiến trưởng thành xâm nhập qua da khi chúng bị đập, giết và chà xát trên da. Kiến ba khoang không phải là loại côn trùng lạ mà chúng đã có từ rất lâu, khi gặp điều kiện thuận lợi về khí hậu, thời tiết, môi trường... chúng sẽ phát triển, xuất hiện, tấn công gây phiền hà cho sinh hoạt của con người, đồng thời gây bệnh viêm da tiếp xúc.
Côn trùng là sinh vật trong giới tự nhiên, tùy theo điều kiện thuận lợi của mỗi vùng, mỗi khu vực; một số loài sẽ phát triển một cách bất thường, gây ảnh hưởng cho cộng đồng người dân như bọ xít hút máu người, mạt bụi nhà, bọ cánh đen... đã nổi rộ lên trong thời gian qua với nhiều dư luận xã hội; bây giờ đến lượt kiến ba khoang. Đặc điểm của kiến ba khoang là rất thích ăn loại côn trùng rầy nâu hại lúa. Với việc sử dụng hóa chất thuốc trừ sâu trong nông nghiệp một cách bừa bãi đã làm cho rầy nâu kháng lại hóa chất sử dụng, chúng có khả năng phát triển nhiều và tạo nên nguồn thức ăn phong phú cho kiến ba khoang; do đó kiến ba khoang cũng phát triển nhiều lên một cách bất thường. Ngoài ra, kiến ba khoang rất thích ánh sáng xanh trắng nên chúng thường tập trung vào khu vực có ánh đèn điện sáng. Hóa chất diệt côn trùng thông thường ít có tác dụng tiêu diệt kiến ba khoang một cách hiệu quả mà chỉ có tác dụng hạ gục tạm thời.
 
Tuyên truyền, vận động các biện pháp phòng chống kiến ba khoang
tại khu tái định cư (ảnh internet)
Nếu biết rõ các đặc điểm sinh lý, sinh thái của loại kiến ba khoang, cộng đồng người dân khoan lo sợ, đừng hoang mang để chủ động áp dụng các biện pháp phòng tránh hiệu quả như dùng cửa lưới chống muỗi và các loại côn trùng. Trong mùa kiến ba khoang và các loại côn trùng khác phát triển vào thời điểm cuối mùa hè, trong mùa thu; sinh hoạt gia đình nên hạn chế bớt ánh đèn điện thắp sáng, tắt bớt đèn điện; thường xuyên vệ sinh, quyét dọn nhà cửa, đồ dùng sạch sẽ, gọn gàng, ngăn nắp. Khuyên trẻ em chơi buổi tối tránh xa chỗ có nhiều ánh sáng đèn điện. Nếu phát hiện thấy kiến ba khoang đậu bám trên người nên thổi nhẹ cho chúng bay đi, không nên đập chết và chà xát mạnh trên da vì độc tố pederin trên cơ thể kiến có thể xuyên thấm, xâm nhập qua da gây bệnh viêm da nhẹ hay nặng tùy theo lượng độc tố bị nhiễm ít hoặc nhiều.
Khi thiết kế xây dựng các khu chung cư, cư xá, ký túc xá, nhà ở tập thể, khu tái định cư cao tầng ở vùng đất mới, chung quanh có ruộng đồng, đặc biệt là ruộng lúa nên bố trí, sắp xếp hệ thống đèn điện chiếu sáng một cách hợp lý. Chỗ xa nhà ở, phòng ở cần lắp đặt hệ thống đèn chiếu sáng mạnh để thu hút côn trùng và loài kiến ba khoang; càng đến gần khu vực nhà ở, phòng ở nên dùng hệ thống đèn chiếu sáng có ánh sáng dịu mát hơn; có thể dùng đèn màu vàng, hạn chế ánh sáng trắng.
Khi sinh hoạt ở những nơi công cộng, tránh tụ tập và đứng ở dưới bóng đèn sáng; nếu thấy kiến ba khoang bay đến, xuất hiện nhiều tại các ngọn đèn điện thì nên tránh xa chúng. Những trường hợp bị kiến ba khoang cắn, nếu không thực hiện việc xua đuổi chúng một cách nhẹ nhàng mà lỡ tay đập chết, chà xát trên da thì cần nhanh chóng rửa ngay bằng nước sạch với xà phòng tại phần da nghi ngờ bị độc chất pederin xâm nhập; có thể rửa bằng thuốc tím sát trùng. Nếu chỗ da bị viêm chuyển sang tổn thương loét, cần đắp gạc sạch, ướt, mát, vô trùng; có thể xoa thêm dung dịch calamin totion hay kem xoa corticoides ở vết loét. Khi có bội nhiễm với các bọng nước dưới da, có thể dùng phối hợp với kháng sinh. Triệu chứng viêm da sẽ khỏi trong vòng từ 2 đến 3 tuần. Trong những trường hợp cần thiết, nên đi khám chuyên khoa da liễu và sử dụng thuốc điều trị theo chỉ dẫn của bác sĩ.
Trước thực trạng tình hình hiện nay về sự xuất hiện loại kiến ba khoang tấn công làm phiền hà trong sinh hoạt và gây bệnh viêm da cho nhiều người ở một số nơi, cộng đồng dân cư khoan lo sợ, hoang mang khi đã hiểu rõ đặc điểm của loại côn trùng này để thực hiện các biện pháp chủ động phòng tránh.



TTƯT.BS. Nguyễn Võ Hinh